Temelji slovenske pismenosti
Srpske i strane biblioteke i naučni instituti, univerziteti i škole, kao i druge organizacije, dugo se već bave istraživanjem pojave i razvoja slovenske pismenosti, čiji koreni sežu do svetih Ćirila i Metodija kojima je, odlukom Uneska, posvećena 2013. godina.
Poznato je da slovenski jezici, zajedno sa baltičkim, čine grupu jezika koja pripada baltoslovenskoj grani indoevropskih jezika. Porodica slovenskih jezika, kojima govori više od 315 miliona ljudi u centralnoj i istočnoj Evropi i severnoj Aziji, obično se deli u tri podgrupe, prema teritorijalnom određenju.
Zapadnoslovenske jezike čini podgrupa lehitskih, u koju spada poljski i kašupski, kojim govori manje od 150.000 ljudi i smatraju ga dijalektom. Takođe, drevni lužičkosrpski kojim danas govori oko 70.000 ljudi u istočnoj Nemačkoj (oba su ostaci iz nekada mnogo većeg slovenskog govornog područja u centralnoj Evropi, a ta oblast postepeno je germanizovana od 9. veka), kao i češki i slovački. Istočnoslovenski obuhvataju ruski, ukrajinski i beloruski jezik, dok je rusinski prisutan u zapadnoj i istočnoj varijanti. Južnoslovenski su slovenački, srpski, hrvatski, a na razmeđu milenijuma pojavili su se kao posebni i bošnjački i crnogorski. Tu su i bunjevački, bugarski i makedonski jezik.
Od navedenih, ćirilica je pismo koje koristi sedam slovenskih jezika (beloruski, bošnjački, bugarski, makedonski, ruski, srpski, crnogorski i ukrajinski), a kao svoju azbuku i veći broj drugih jezika bivšeg Sovjetskog Saveza, Azije (halka mongolski) i istočne Evrope, dok su sestrinska latinica, koptski i jermenski alfabet. Sva ta pisma pripadaju i razvili su se iz porodice u kojoj su staroslovenska ćirilica i glagoljica, a koreni su im u grčkom i feničanskom alfabetu, koja sežu više od tri hiljade godina u prošlost ljudske istorije.
Balkanski najstariji datirani ćirilski spomenik jeste natpis cara Samuila (976-1014) iz godine 993, koji je nađen u selu German blizu Prespanskog jezera (Makedonija).
Sveti Ćirilo (kaluđersko ime Kirilo, prvobitno Konstantin, oko 827 – umro 14. 02. 869. u Rimu) i Metodije (oko 825 – umro 06. 04. 885. u Moravskoj), čiji dan katolička crkva slavi 14. februara, a pravoslavna 11/24. maja, braća su rođena u Solunu, tada okruženom Slovenima, u porodici vizantijskog vojnog zapovednika – drungara Lava. Bili su učeni ljudi i zauzimali visoke položaje – Ćirilo kao učitelj filozofije i bibliotekar u crkvi Sv. Sofije u Carigradu, Metodije kao državni činovnik. Prema želji cara Mihaila Trećeg, prvo se odazvali pozivu hazarskog cara Kagana da propovedaju hrišćanstvo u južnoj Rusiji i potom, na molbu moravskog kneza Rastislava, preobratili u tu veru i podunavske Slovene, izvršivši veliki uticaj i na njihov kulturni razvoj.
Kao monasi, misionarski rad su započeli u Moravskoj 863. godine i za taj posao se ozbiljno pripremili, pa su najpre sastavili slovensku azbuku – glagoljicu od 38 slova. Kao talentovani filolozi, sa grčkog su preveli svete spise na jezik makedonskih Slovena, čime su stvorili prvi slovenski književni jezik i postali oci slovenske književnosti. Zbog protivljenja nemačkog sveštenstva njihovom radu, 868. godine otišli su u Rim da traže dopuštenje za upotrebu slovenske liturgije, gde je Ćirilo umro i sahranjen u crkvi Sv. Klimenta, dok Metodija papa postavlja za arhiepiskopa panonskog i moravskog. Time ne prestaju teškoće u njegovom delovanju.
Rad tih slovenskih prosvetitelja nastavlja potom deo njihovih učenika – u južnoslovenskim zemljama, posebno oko Ohrida i u Bugarskoj. Tu su, prema najšire prihvaćenoj pretpostavci, i sastavili ćirilično pismo, čiji je početni broj 44 slova kasnije smanjen u većini pisama jezika koji su se njome koristila. Uvedena su i neka potpuno nova slova i to mahom u neslovenskim jezicima.
Prvu reformu stare ćirilice izvršio je Petar Veliki 1710. godine, kada je ona svedena na oblike latinske humanistike. Srpske knjige štampane u 18. veku u Lajpcigu, Pešti, Beču i Veneciji, pisane su delom novom, takozvanom ruskom građanskom ćirilicom, a delom staroslovenskom.
Oblik srpske savremene ćirilice nije onaj koji znamo iz Resavske prepisivačke škole sa kraja 17. veka. Srpska ćirilica sastoji se od 30 slova i oblik u kakvom se danas koristi dao joj je otac srpske pismenosti Vuk Stefanović Karadžić (Tršić, 1787 – Beč, 1864). Ustavom iz 2006. godine to pismo proglašeno je za službeno u Srbiji. Glavna odlika srpske ćirilice jeste da je fonetična, odnosno da svakom slovu odgovara jedan glas i za čitanje na srpskom jeziku dovoljno je da se nauči tih 30 slova, što najbolje oslikava maksima kojom se Vuk vodio sastavljajući je: „Piši kao što govoriš, a čitaj kao što je napisano“.
Pored državnih nadleštava i Srpske pravoslavne crkve, brigu o očuvanju i negovanju ćirilice vode republički Odbor za standardizaciju srpskog jezika i pisma, Savet za srpski jezik Vukove zadužbine, Duštvo za srpski jezik i književnost Srbije, Filološki i Fakultet primenjenih umetnosti u Beogradu, kao i druge prosvetne i naučne ustanove, organizacije i udruženja građana.
Dan Ćirila i Metodija – 24. maj, Matica srpska u Novom Sadu proslavila je nadahnutom besedom prof. dr Predraga Pipera „Delo Svetih Ćirila i Metodija u svom i našem vremenu“, uz nastup Muškog vokalnog ansambla „Sv. Serafim Sarovski“ na čelu sa Božidarom Crnjanskim. Udruženje književnika Srbije održalo je tim povodom svečanu akademiju, uz pozdravnu reč Radomira Andrića, a učestvovali su pesnici Andrej Bazilevski (Rusija), Dušica Ilin i Hristo Petreski (Makedonija), Krasin Himirski i Nikolaj Šopov (Bugarska), Bećir Vuković (Crna Gora), Zorica Arsić-Mandarić (Srbija) i drugi.
Na sam dan praznovanja položeno je cveće na spomenik Ćirilu i Metodiju u Vukovom parku. UKS je 25. maja priredio i celodnevni program u Kruševcu, gde je održan i okrugli sto na temu „Prisustvo svete braće Kirila i Metodija među nama – svestrana objava“. Posle oblaska Ribarske banje održano je završno veče Međunarodnih dana Svetih Ćirila i Metodija.
Kraljevski red vitezova i Ruski dom u Beogradu priredili su svečanu akademiju „Sv. Kirila i Metodija“, a gostima su duh prohujalih vremena dočaravali domaćini obučeni u nošnje iz vremena vitezova i plemkinja. Pored beseda o prosvetiteljima, u programu su učestvovali Pevačko društvo „Mokranjac“ pri Hramu Svetog Save i ansambl „Renesans“, a publici se predstavio i književnik Andrej Bazilevski. Nastupili su i hor „Ljube“ i KUD „Tent“ iz Obrenovca, a čule su se mnoge ruske i srpske narodne pesme. Operska umetnica Tanja Andrejić izvela je kompoziciju Aleksandra Vujića „Hoćeš li me?“, a Vasija Popović, uz klavirsku pratnju pevala je „Lastočku“, dok su „Hazari“ uz gitaru i saz imali „Vizantijske teme“.
Narodna biblioteka Srbije prvi put je nizom manifestacija obeležila Dan slovenske pismenosti, počev od predavanja prof. dr Tatjane Subotin-Golubović, načelnice Odeljenja za arheografiju NBS, na temu „Misionarsko i prosvetiteljsko delo Ćirila i Metodija“. Molba velikomoravskog kneza Rastislava upućena vizantijskom caru Mihailu 862. godine da mu pošalje ljude koji bi propovedali hrišćanstvo na narodnom jeziku imala je dalekosežne posledice. Zahvaljujući delatnostima dvojice za to određenih misionara, Solunjanina Konstantina i Metodija, Sloveni su dobili prvo pismo (glagoljicu) – prilagođeno potrebama slovenskog jezika, dobili su prve prevode liturgijskih knjiga, a već u 9. veku započelo je i samostalno književno stvaranje.
U NBS je održana i izložba „Naše ili tuđe“, čiji su autori Tomaš Klimek, Nikola Ikonomov i Vladan Trijić, a predstavlja jedan od rezultata projekta „EMBARK“ iz programa „Kultura 2007-2013“ Evropske komisije i zajednički je poduhvat NBS, Nacionalne biblioteke Češke iz Praga i Instituta za bugarski jezik iz Sofije na polju objedinjavanja spomenika pismenosti južnoevropskih i centralnoevropskih slovenskih naroda kroz digitalizaciju i elektronsku obradu rukopisne građe. Postavka te izložbe obuhvatila je 60 printova rukopisnih i starih štampanih knjiga po izboru partnerskih ustanova i svedoči o zajedničkim korenima i bogatom i intenzivnom kulturnom razvoju srednjovekovne pismenosti koja je formirala identitete država češkog, bugarskog i srpskog naroda. Početak izložbe ukrasili su snimci dijagonale spomenika Svetom Ćirilu i Metodiju, od onog na Karlovom mostu u Pragu (autor Karel Dvoržak), ispred Narodne biblioteke u Sofiji (autori J. Milanov i H. Brenson) i u beogradskom Bulevaru kralja Aleksandra (autor Tome Serafimovski).
Zanimljiv zapis o stalnom prožimanju kultura od davnina dala je i Adela Peeva u svom dokumentarnom filmu „Čija je ovo pesma“ (Belgija i Bugarska, 2003), kroz priču o melodiji „Ruse kose curo imaš, žališ li ih ti?“
Povodom praznika slovenske pismenosti, vršilac dužnosti upravnika NBS Dejan Ristić i književnik Ljubivoje Ršumović posetili su Osnovnu školu u Vinči i učenicima uručili poklon NBS – knjige za školsku biblioteku. Svečanim koncertom Hora Opere Narodnog pozorišta, sa dirigentom Đorđom Stankovićem i uz nastup solista Sanje Kerkez i Danila Stošića, zaokruženo je praznovanje posvećeno slovenskoj pismenosti.
U maju je tradicionalno održan i 41. Đački Vukov sabor, kao i 21. republičko takmičenje iz srpskog jezika i jezičke kulture za osnovce i srednjoškolce u Tršiću, te 11. Dani ćirilice u Bavaništu, Dani Makedonije u Beogradu. Pored toga, Srbija je ove godine bila počasni gost Sajma knjiga u Solunu, a predstavila se i na Sajmu knjiga u Sofiji, koji je svečano otvorila Vida Ognjenović, predsednica Srpskog PEN centra.
Unesko je 2013. proglasio za godinu slovenskih misionara Ćirila i Metodija, koji su došli s Balkana u Veliku Moravsku pre 1.150 godina. Najavljeno je i snimanje igranog filma i dokumentarne dramske serije koji će, prema najavi autora, oslikati veličanstvenu versku i kulturnu misiju Ćirila i Metodija, patnje i žrtve na tegobnom putu, nastojeći da uveri gledaoce da evropske narode neće održati zajedno, u miru, slozi, i saradnji, čak ni ekonomski interes, ako to zajedništvo nije oslonjeno na jake moralne i duhovne temelje.
DRAGOCENA ZBIRKA JOCE VUJIĆA
Univerzitetska biblioteka „Svetozar Marković“ od svog osnivanja 1926. godine, na dan slovenske pismenosti obeležava praznik Ćirila i Metodija. Ovaj put je tim povodom otvorena izložba „Joca Vujić (1863-1934) – veliki dobrotvor Beogradskog univerziteta i Univerzitetske biblioteke“. Autori izložbe i kataloga Danica Filipović i Nikola Marković, povodom osam decenija od dobijanja velikog poklona poznatog bibliofila iz Sente, podsetili su da je on 1932. godine poklonio izuzetnu biblioteku i dragocenu arhivsku građu dvema vodećim ustanovama visokog obrazovanja i naučnog rada. Predani Joca Vujić je više od tri decenije sakupljao sve knjige i dokumente koji se odnose na srpsku istoriju, književnost i kulturu i tako stvorio jednu od najbogatijih biblioteka u zemlji.
KALIGRAFIJA I TIPOGRAFIJA U SRBIJI
Prof. dr Olivera Stojadinović sa Fakulteta primenjenih umetnosti Univerziteta umetnosti u Beogradu, održala je 24. maja u Narodnoj biblioteci Srbije prezentaciju na temu „Autorsko tipografsko pismo u Srbiji“. Podsećajući na ulogu i mesto Makarija i monaha Teodosija iz srednjeg veka, ona je istakla doprinos domaćoj kaligrafiji i tipografiji koji su od 60-ih godina 20. veka dali Ivan Boldižar, Miloš Ćirić, Aleksandar Dodig, Radomir Stević – Ras i drugi, među kojima se izdvaja i nedavno preminuli Stjepan Fileki (Zemun, 1928-2012), koji je sledbenicima darovao i udžbenički studioznu kapitalnu knjigu „Pismo: istorija i tipografija – sa poukama za umetničku i pedagošku praksu“ (izdanje UUB 2010). U beogradu se kaligrafijom dugo već bavi i Silvana Ručnov, koja je osnovala i školu krasnopisa, kao i udruženje Tipometar, koje ima više objavljenih publikacija i sajt sa ponudom pisama otvorenom i dostupnom zainteresovanima.
LITERARNI KONKURS „OPROSTI“
Pod pokroviteljsvom Ministarstva prosvete i nauke Srbije, omladinsko udruženje „Ujedinjena Srbija“ treću godinu za redom raspisuje literarni konkurs „Najlepše srpske reči se pišu ćirilicom“. Svi srednjoškolci na teritoriji Srbije, Republike Srpske i iz rasejanja širom sveta imaju priliku učešća na konkursu i pisanja na temu „Oprosti“, a odabir te reči ove godine potekao je iz želje da se probudi davno zaboravljena tolerancija, saosećanje sa drugim ljudima i međusobno poštovanje. Đake koji osvoje prva tri mesta čekaju prigodne nagrade, a oni koji uđu među prvih 100, prema odluci stručnog žirija, biće nagrađeni četvorodnevnim seminarom „Lepa reč – gvozdena vrata otvara“ u Beogradu od 16. do 20 jula. Učenici treba do 28 juna, na elektronsku adresu udruženja ili poštom, da pošalju rad iz beletristike, proze, poezije, isključivo na ćiriličnom pismu, obima do 2.000 karaktera. Više informacija može se naći na sajtu www.ujedinjenasrbija.rs
Dimitrije Stefanović
