Sećanje iz pepela

Istoričar Dejan Ristić, bivši upravnik Narodne biblioteke Srbije, autor je naučne studije koja donosi nova saznanja o osnivanju NBS, njenoj burnoj istoriji i razaranju u Drugom svetskom ratu, a 75-godišnjica tog dogadjaja povod je za premijeru dokumentarnog filma “Sećanje iz pepela” na RTS-u, nastalog na osnovu rukopisa Ristićeve knjige koju bi uskoro trebalo da objavi NBS.

Dokumentarni film “Sećanje iz pepela”, koji će biti emitovan 6. aprila u 20.30 sati na Drugom programu RTS-a, premijerno predstavlјa nova naučna saznanja u vezi sa mestom i datumom osnivanja NBS (Kragujevac, 12. jul 1838. godine), kao i arhivsku, bibliotečku, muzeološku i audio-vizuelnu građu koja svedoči o razvoju te nacionalne ustanove kulture krajem 19. i početkom 20. veka, njenom delimičnom stradanju tokom Prvog svetskog rata, potonjoj obnovi i potpunom uništenju 6. aprila 1941. godine.

Filmske novosti producirale su taj film na osnovu rukopisa Ristićeve knjige “Kuća nesagorivih reči”, a tokom rada na njemu korišćena je brojna arhivska, bibliotečka, muzeološka i audio-vizuelna građa iz više od 20 ustanova – arhiva, muzeja, biblioteka, fakulteta…

Film prvi put predstavlјa izuzetne segmente nacionalnog kulturnog nasleđa (arhivalije koje svedoče o osnivanju NBS, zapalјivi projektili kojima je pogođena NBS, delovi sačuvanog nacionalnog fonda, originalni snimci suđenja generalu Aleksanderu Leru i dr).

Višegodišnje istraživanje Ristića za potrebe pisanja knjige “Kuća nesagorivih reči” obavljeno je u mnogobrojnim ustanovama kulture, obrazovnim institucijama i privatnim zaostavštinama, a analizom istorijskih izvora došlo se do potvrde pretpostavki nekih od najistaknutijih istoričara i upravnika NBS, poput Stojana Novakovića i Milana Đ. Milićevića, da NBS nije proistekla iz javne biblioteke čiji je osnivač (27. februara 1832) u Beogradu bio ugledni knjigovezac Grigorije Vozarović. Detalјnom analizom istorijskih izvora utvrđeno je da su pretpostavke Novakovića i Milićevića da je NBS proistekla iz biblioteke osnovane pri Ministarstvu prosvete zasnovane na istorijskim činjenicama.

Prema novim saznanjima, NSB je osnovana 12. jula 1838. godine u Kragujevcu - spajanjem biblioteke u sastavu Ministarstva prosvete i knjižnog fonda ranije formiranog pri Tipografiji u Beogradu. Time su potvrđene pretpostavke Novakovića i Milićevića u vezi sa vremenom i mestom nastanka NBS.

Knjiga je koncipirana kroz četiri veće celine koje prate isto toliko osnovnih hronoloških perioda nastanka, rada i razvoja NBS u periodu od njenog osnivanja, pa sve do dana uništenja njene zgrade na Kosančićevom vencu u nacističkom bombardovanju Beograda 6. aprila 1941.

Prva celina, “Arheologija sećanja (1838-1921)”, odnosi se na vreme od uspostavlјanja NBS do perioda njenog uselјenja u zdanje na Kosančićevom vencu, obuhvatajući nova saznanja o mestu i vremenu nastanka NBS.

Iako je inicijalno bilo predviđeno da ta celina predstavlјa svojevrsni uvod u glavnu temu dela, prerasla je zbog obilјa podataka i novih saznanja u sintetizovan pregled istorije srpske nacionalne biblioteke u višedecenijskom periodu.

Druga celina knjige, naslovlјena “Zgrada na šancu (1921-1925)”, predstavlјa segment prošlosti NBS hronološki oivičen važnim događajima – uselјenjem u zdanje na Kosančićevom vencu u Beogradu i njegovim otvaranjem za korisnike i javnost.

Prema navodima Ristića, to relativno kratko četvorogodišnje razdoblјe na poseban način obeležava ličnost tadašnjeg upravnika NBS, istoričara i akademika Jovana N. Tomića, čijim je izuzetnim zalaganjem ustanova posle više od 80 godina postojanja konačno dobila svoj, istina neuslovni, dom. U knjizi su predstavlјeni brojni infrastrukturni, institucionalni, stručni i kadrovski izazovi pred kojima su se nalazili NBS i njen upravnik. Iako je trajalo svega četiri godine,  to doba na pravi način simbolizuje, kako navodi Ristić,  kontinuirani odnos državnih vlasti prema srpskoj nacionalnoj biblioteci u tom, ali i prethodnom, kao i potonjem višedecenijskom razdoblјu.

Treća celina, “Razdoblјe otežanog rada i razvoja (1925-1941)”, predstavlјa period koji je obeležen radom sa korisnicima, ali i nastavkom ignorantskog odnosa državnih vlasti i čitavog društva prema NBS, što je katastrofalne posledice imalo i u njenoj tragičnoj sudbini na samom kraju tog istorijskog perioda.

Trudeći se da kontinuirano unapređuju stručni rad, aktivnosti na popuni nacionalnog fonda, kao i da predstavlјaju istinsku podršku i središte prosvetnog, kulturnog, naučnog i umetničkog razvoja zemlјe, upravnici Miloš L. Zečević i Dragoslav Ilić, kao i osoblјe NBS, postali su malobrojna, dobrim delom izolovana grupa obrazovanih i posvećenih pojedinaca koji su razmišlјali daleko ispred svog vremena, naveo je Ristić. Suočavajući se sa izostankom suštinske podrške resornog ministarstva i samih ministara koji su se često smenjivali, bibliotekari NBS izveli su u tom razdoblјu, kako ističe Ristić, jedan od najvećih podviga u srpskoj kulturi, prilјežno prikuplјajući rukopisnu i štampanu građu, i stvarajući time jednu od najznačajnijih zbirki pokretne kulturne baštine u ovom delu Evrope.

Poslednja, četvrta celina knjige, za čiji je naslov “Metite u podrume! Zbrinite kako znate!” uzeta neshvatlјiva izjava tadašnjeg ministra prosvete Miloša Trifunovića, obuhvata najkraći hronološki okvir koji se odnosi na uništenje nacionalnog fonda. Na dnevnoj osnovi, prateći dešavanja koja su se odigrala tokom ranog proleća 1941. godine, ta celina ukazuje na tragičnu sudbinu NBS, ali i pokušava da pruži odgovore na pitanja šta su bili motivi i ko su bili pojedinci posredno i/ili neposredno odgovorni za uništenje nacionalnog fonda.

Prema navodima Ristića, iako niko nikada nije krivično gonjen zbog čina svesnog i planskog uništenja NBS, koji poseduje sve karakteristike ratnog zločina, njegova namera bila je da od istorijskog i lјudskog zaborava otrgne imena pojedinaca koji su svojim nečinjenjem u miru i tokom prvog dana rata, kao i svesnim destruktivnim aktivnostima, doprineli tome da zdanje NBS, zajedno sa svim zbirkama i fondovima koji su se u njemu nalazili, doživi potpuno uništenje.

Knjiga “Kuća nesagorivih reči” je, prema navodima autora, svojevrsni izraz njegove lične zahvalnosti i poštovanja autora prema upravnicima i stručnjacima NBS koji su u razdoblјu između 1921. i 1941. godine kontinuirano jačali sveukupne kapacitete te ustanove, uspostavlјajući je kao istinsko prosvetno, kulturno, umetničko i naučno središte države. Knjiga je, takođe, i svojevrsna opomena i podsećanje na sudbinu ustanove kulture od nesumnjivog nacionalnog značaja, koja se u najvećem delu svoje burne prošlosti suočavala sa otvorenim ignorisanjem od sopstvene države. Opstajući u tako teškim i neizvesnim vremenima, lišena temelјne podrške države i društva, NBS i izuzetni pojedinci koji su u njoj radili, pokazali su tadašnjim i potonjim generacijama redak primer stručnosti, požrtvovanosti i visoke svesti u kontekstu integralne brige o najdragocenijim zbirkama pokretne kulturne baštine na ovim prostorima, istakao je Ristić povodom svoje knjige.

Istoričar, arhivista, prevodilac i scenarista, posebno posvećen zaštiti kulturnog nasleđa, Dejan Ristić obavljao je dužnost upravnika NBS 2012. i 2013. godine, nakon smene Sretena Ugričića. Potom je obavljao dužnost državnog sekretara u Ministarstvu kulture.

Autor je većeg broja naučnih radova i knjiga, a preveo je i dela prof. dr Jana Keršoa “Hitler – Hibris: 1889-1936ˮ i “Hitler – Nemezis: 1936-1945”, kao i Filipa K. Hitija “Tvorci arapske istorijeˮ (koprevodilac).

NBS, inače, tradicionalno obeležava 6. april kao Dan sećanja na stradanje u Drugom svetskom ratu.

*Fotografija zdanja NBS na Kosančićevom vencu uoči Drugog svetskog rata

*U prilogu: biografija Dejana Ristića

(SEEcult.org)