Pola veka Kišovog Peščanika
Roman “Peščanik” Danila Kiša, jedna od ključnih knjiga tog uticajnog pisca i intelektualca, ujedno i najprevođenija, objavljen je pre 50 godina u izdanju Prosvete iz Beograda. Drugo izdanje “Peščanika” objavljeno je 1975. godine, a nova izdanja već desetak godina objavljuje Arhipelag.
Nastao posle dva rana piščeva romana, “Mansarde” i “Psalma 44”, kao i romana “Bašta, pepeo” kao središnjeg člana piščeve porodične trilogije, “Peščanik” zaokružuje porodični ciklus koji je Kiš sa sebi svojestvenom ironijom nazivao i porodični cirkus, podseća Arhipelag povodom pola veka od izlaska te knjige.
O “Pešcaniku” je napisan veliki broj studija i eseja na različitim jezicima. To je i jedna od Kišovih knjiga o kojoj se najviše pisalo u književnoj kritici.
Prvi prevod “Peščanika” objavljen je 1974. godine na mađarskom jeziku, u izdanju Foruma iz Novog Sada i Evrope iz Budimpešte, da bi potom usledili prevodi na albanski, u izdanju Rilindije iz Prištine, poljski, francuski, švedski, rumunski, memački, španski, holandski, engleski, italijanski, hebrejski, japanski, grčki, finski, bugarski, slovenački, ruski i kinski jezik. Od početka 1980-ih godina povećava se broj prevoda i različitih izdanja “Peščanika” da bi interes za ovu knjigu ponovo oživeo kod izdavača, prevodilaca i čitalaca u različitim kulturama u poslednjih petnaestak godina.
“Peščanik” je doživeo više izdanja na engleskom, francuskom, nemačkom, španskom, mađarskom i poljskom jeziku.
Kišov “Peščanik” je velika saga moderne književnosti o potrazi za ocem, za vlastitim identitetom, kao i za mogućnosti saznanja o svom svetu i njegovoj istoriji. Jezgro iz koga je proistekao “Peščanik” sa osobenim romanesknim postupkom u kome se smenjuju poglavlja u formi “istražnog postupka” jeste očevo pismo nastalo 5. aprila 1942. godine, pre očevog odvođenja u nacistički logor: “U ‘Ranim jadima’, taj svet je viđen očima deteta; u romanu ‘Bašta, pepeo’ pogled se širi kroz pripovedačev pogled; u ‘Peščaniku’ obojica nestaju, i pripovedanje teži ka gotovo božanskoj objektivnosti. Iako zasnovane na doživljenom, te knjige su prepune dokumentarnih elemenata. Poslednja, ‘Peščanik’, u celini je egzegeza jednog autentičnog očevog pisma, datiranog 5. aprila 1942” – tako je Danilo Kiš video nastanak i karakter svog slavnog romana.
“Peščanik” zaokružuje tematske linije Kišove porodične trilogije nastajući iz autentičnog nukleusa plaćenog najskupljim ličnim iskustvom.
“Pišem jednu antropološku knjigu: na osnovu jedne ljudske kosti, kao da je u pitanju kost kakvog Dinosaurusa ili Tiranosaurusa, pokušavam da rekonstruišem izgled cele te životinje, da svaku kost stavim na svoje mesto, da kosti obložim mesom, da učinim da kroz meso počne kolati krv, da dozovem njen glas (te životinje), njen urlik, da ispitam predele kroz koje se ta životinja, Tiranosaurus ili Homo sapiens, kretala, šta je s kime govorila, gde je i s kim je spavala, šta je sanjala, kakvi su bili klimatski uslovi u vreme njenog postojanja. Ta kost je jedno pismo koje nosi datum 5. 4. 1942. godine”, govorio je Kiš.
Potekao iz tako intimno dragocenog dokumenta koji u magiji priče oživljava nastali svet i nestale ljude, “Peščanik” je knjiga prelaza od pripovedanja porodične epohe u koje se umešala istorija prema dokumentarnoj prozi Kišove novelističke trilogije u kojoj su istorijski i društveni procesi dugog trajanja izašli u prvi plan. Utemeljen u pismu iz logora, kao poslednjem sačuvanom tragu postojanja čoveka u istoriji i, u isti čas, nestanka čoveka pred udarcima svirepe istorije, “Peščanik” proističe iz “gorkog taloga iskustva” po kome će biti zapamćen XX vek.
Kao i druge knjige Kiša, “Peščanik” je knjiga sa sudbinom. Kiš je za “Peščanik” dobio 1972. godine NIN-ovu nagradu za roman godine. Pet godina kasnije, tokom polemike oko “Grobnice za Borisa Davidoviča”, Danilo Kiš je protestno vratio NIN-ovu nagradu, jer je tadašnja redakcija tog nedeljnika objavila nekoliko optužujućih napada na njegovu novelističku knjigu i umetnički postupak.
*Foto: dokumentacija Arhipelaga
(SEEcult.org)
