Put do slobode mora biti čist, uvek

Dokumentarna izložba povodom 50 godina od premijere filma “Bitka na Neretvi” Veljka Bulajića, nazvana “Put do slobode mora biti čist” prema jednoj od replika koje su i danas više nego aktuelne, otvorena je 20. novembra u Filmskoj galeriji Dvorane Kulturnog centra Beograda (KCB) uz nastup Antifašističkog hora “Naša pjesma” i projekciju tog jugoslovenskog partizanskog spektakla sa 35-milimetarske kopije.

Planirano je bilo da na obeležavanje jubileja dođe i Veljko Bulajić, ali je sprečen iz zdravstvenih razloga, rekao je v.d. direktora KCB-a Aleksandar Ilić, prenevši rediteljeve pozdrave organizatorima, autorki izložbe Maji Medić i posetiocima, od kojih su se mnogi pridružili horu “Naša pjesma”  u izvođenju izvođenju partizanskih i revolucionarnih pesama.

Ilić je istakao da je film “Bitka na Neretvi” umnogome pomerio žanrovske i produkcijske standarde tadašnje jugoslovenske kinematografije.

Ističući da je naziv izložbe “Put do slobode mora biti čist” aktuelan u svim vremenima, Ilić je zahvalio Maji Medić, kao i Jugoslovenskoj kinoteci koja ustupila fotografije i kopiju filma, Filmskim novostima za ustupljeni materijal u vezi sa snimanjem filma i događanja oko njega, te Filmskom centru Sarajevo kao nasledniku prava produkcijske kuće “Bosna film” - na ustupljenim pravima za tu ekskluzivnu projekciju.

Maja Medić izjavila je da je želela da prikaže film “Bitka na Neretvi” iz što više uglova. Jedan segment izložbe čine stoga krupni planovi glavnih glumaca, odnosno kadrovi iz tog filma, u kojem su igrali: Sergej Bondarčuk, Jul Briner, Entoni Doson, Milena Dravić, Boris Dvornik, Ljubiša Samardžić, Velimir Bata Živojinović, Orson Vels....

Drugi segment su totali “u želji da se makar delimično oseti velelepnost i do sada neprevaziđen broj statista u nekom filmu sa ovih prostora”, a treći dei sadrži fotografije iza kamere, rad reditelja sa glumcima, pripreme pred kadar…

Pored toga, deo zida posvećen je novinskim člancima u pokušaju da se približe atmosfera i burne reakcije posle premijere, objavljene u domaćim i inostranim medijima. Tu je i replika plakata koju je čuveni Pablo Pikaso radio za englesku verziju “Bitke na Neretvi”.

Maja Medić je zahvalila na saradnji Jugoslovenskoj kinoteci iz čijeg Arhiva potiče najveći broj fotografija na izložbi, kao i arhivama Tanjuga i “Borbe”.

Direktor Jugoslovenske kinoteke Jugoslav Pantelić izjavio je da je podsećanje na taj film značajno, a osvrnuo se i na kontroverze koje ga prate.

Napominjući da u poslednje vreme partizanski film često izaziva polemike zbog ideoloških i drugih razloga, Pantelić je istakao da “Bitka na Neretvi” tretira istorijski događaj i da je zahtevao višegodišnje pripreme, koje su bile dostupne javnosti.

“Utisak je da je SFRJ želela da film uspe i to van granica zemlje, što je produkcioni vrh jugoslovenske kinematografije i učinio. Pritom ne mislim samo na nominaciju za Oskara, već i na neverovatan broj gledalaca ovog filma u inostranstvu. I danas ćete neretko u prodavnicama specijalizovanim za DVD i blurej nosače širom sveta naći ovaj film među svetskim klasicima pod oznakom ratni spektakl”, rekao je Pantelić, dodajući da je otvoreno pitanje, međutim, zašto nema kvalitetnog izdanja i u našem regionu.

Pantelić je pomenuo da je “Bitka na Neretvi” bila tema i pre godinu dana, kada su neki mediji, kako je naveo, bez mnogo odgovornosti pisali kako slovenački filmski arhiv traži od srpskog negativ filma.

“Sticajem okolnosti Jugoslovenska kinoteka, kao srpski filmski arhiv, poseduje negativ ‘Bitke na Neretvi’, ali je taj negativ dobijen kao poklon od naših kolega iz Praga. Sam film, bez obzira što se oko prava i dalje spore kompanije iz Hrvatske i Bosne, jeste nešto što s pravom možemo da nazovemo jugoslovenski film. Učešće Jugoslovenske narodne armije, preko 10.000 statista - aktivnih vojnika, mehanizacije i svega što je doprinelo da to zaista bude spektakl, učinilo je da budžet od prijavljenih četiri i po miliona dolara u domaćim medijima, prema računanju inostranih producenata dođe do, za to vreme i naše uslove, neshvatljivih više od 12 miliona dolara”, rekao je Pantelić. Taj super-spektakl, kako je ocenio, proširio je ono što je tadašnjoj državi bilo bitno, priču o izuzetno važnoj, ako ne i najvažnijoj bitci na teritoriji Jugoslavije u Drugom svetskom ratu i van granica zemlje.

“Domaća publika je bila zadovoljna, a prisustvo svetskih glumačkih zvezda učinilo je da to bude jedna od najvećih filmskih produkcija u svetu te godine u smislu gabarita, a dolazila je iz Jugoslavije”, rekao je Pantelić.

Filmski kritičar i teoretičar Miroljub Stojanović, koji je izložbu proglasio otvorenom, primetio je da je reputacija, odnosno ozloglašenost reditelja Veljka Bulajića dovela do toga da “zamaglimo prostore odvajanja između vrednosti filma i čoveka koji ga je napravio”. U tom kontekstu pomenuo je i nedavnu “buku” oko dodele Nobelove nagrade Peteru Handkeu.

“Ovaj film iz niza razloga zaslužuje mnogo bolji status, nego glas koji je o njemu ostao”, rekao je Stojanović i čestitao organizatorima što su “našli dovoljno visprenosti, pa i hrabrosti da ga reaktuelizuju” u doba kada “imamo posla sa svekolikim revizionizmom i kada je fašizam u ekspanziji”.

Stojanović je ocenio da je u pitanju “vrlo kompleksan film, koji ima svojih kvaliteta i svojih mana”, ukazavši da mu “smeta što nikada nije podvrgnut, čast izuzecima, pravoj analizi”.

“Nije bio miljenik. Taj film je bio prototip onoga što je želeo režim, ali je čudna koincidencija između onoga što jeste bilo potrebno režimu, a i jednom grandomanu kao što je Bulajić, ali je bilo potrebno i narodu koji se identifikovao sa trenutkom slavne borbene prošlosti. Zato mislim da zaslužuje gledanje i punu kritičku pažnju. Još uvek vapimo za dubokom i objektivnom analizom lišenom političke ostrašćenosti”, naglasio je Stojanović, napominjući da lično vrlo ceni Bulajićeve ranije filmove “Rat” (1960) i “Uzavreli grad” (1961), gde se pokazao kao sjajan zanatlija i profesionalac koji je kasnije uspeo da uobliči grandiozan spektakl kao što je “Bitka na Neretvi”.

Navodeći manjkavosti na planu psihološke razrade likova, pogrešnih montažnih postupaka i slično, Stojanović je istakao da, sa druge strane, glavna zasluga za celinu scenarija pripada Ratku Đuroviću, da je direktor fotografije bio veliki Tomislav Pinter... i da film “Bitka na Neretvi” ima “nešto nepatvoreno autentično - borbeni duh koji vodi katarzi i humanitetu”.

Film “Bitka na Neretvi” snimljen je 1969. godine u međunarodnoj koprodukciji sa Italijom i Zapadnom Nemačkom. Zasnovan je na istinitim događajima iz Drugog svetskog rata – realizaciji strateškog plana udruženog napada sila Osovine na jugoslovenske partizane koji su se povlačili sa ranjenicima 1943. godine.

Verovatno najskuplji film bivše Jugoslavije, sniman je godinu i po dana i nominovan za Oskara za najbolji strani film, ali je nagradu Američke filmske akademije odneo "Z" Koste Gavrasa.

Za potrebe snimanja filma srušen je pravi most, ali nijedan kadar nije ušao u film, jer se po miniranju podigla velika prašina zbog koje nije moglo da se snima. Ta scena kasnije je ponovljena na maketama u studiju. U snimanju filma, prema dostupnim podacima, učestvovao je kombinovani puk tadašnje JNA sa 10.000 vojnika, uništena su četiri posebno konstruisana sela i jedna tvrđava. Prema službenim procenama, film je koštao oko 5 miliona dolara, dok su američki izvori navodili cifru od 12 miliona dolara. U obezbeđivanju budžeta za tako skupu produkciju navodno je učestvovalo gotovo 60 državnih firmi.

Film "Bitka na Neretvi" premijerno je prikazan 29. novembra 1969. na otvaranju sarajevskog kulturno-sportskog centra Skenderija, a pored Josipa Broza Tita i filmske ekipe, prisustvovali su i Sofija Loren i Omar Šarif.

Jednu verziju plakata za taj film radio je slavni Pablo Pikaso, a prema tvrdnjama Bulajića, nije tražio honorar, već je dobio kutiju najboljih vina iz tadašnje Jugoslavije.

Jubileju filma “Bitka na Neretvi” posvećena je pažnja i u časopisu “Kinoteka”, koji je u novembarskom broju preneo kritiku Milutina Čolića objavljenu o tom filmu 1969. godine u “Politici”.

Izložba povodom 50 godina od premijere “Bitke na Neretvi” biće otvorena do 1. februara 2020. godine.

*Foto: Tanja Drobnjak

(SEEcult.org)