Kritička studija o Martovskom festivalu

Knjiga “Festival jugoslovenskog dokumentarnog i kratkometražnog filma, 1954–2004. Od jugoslovenskog socijalizma do srpskog nacionalizma” autorke Dunje Jelenković, u izdanju Filmskog centra Srbije (FCS), predstavljena je 27. marta u Domu omladine Beograda, veče uoči otvaranja jubilarnog, 70. festivalskog izdanja, a prva je detaljna kritička studija o toj filmskoj manifestaciji, jednoj od najstarijih u Evropi.

Zasnovana na doktorskoj disertaciji Dunje Jelenković, koju je odbranila 2017. godine u Parizu, knjiga nudi analizu programa festivala popularno zvanog Kratki metar ili Martovski festival od osnivanja 1954. godine u Puli, preko prelaska u Beograd 1960. godine do zvaničnog završetka jugoslovenskog perioda 2004. godine, kada se otvara za strane filmove i menja ime u Beogradski festival dokumentarnog i kratkometražnog filma (BFDKF).

Tekst ispituje kako BFDKF učestvuje u procesu izgradnje nacionalnog identiteta u dve države - socijalističkoj i post-socijalističkoj Jugoslaviji. Budući da publika često dokumentarni film shvata kao verodostojni izraz stvarnosti, a ne kao njeno umetničko tumačenje, knjiga ispituje koje su verzije “stvarnosti” predstavljane publici u dramatičnim društvenim i političkim okolnostima u ta dva perioda.

Na promociji je sa autorkom i rediteljem Jankom Baljkom, profesorom Fakulteta dramskih umetnosti (FDU) u Beogradu i nekadašnjim umetničkim direktorom Martovskog festivala, razgovarao urednik izdavačke delatnosti FCS-a Miroljub Stojanović, nakon kratkih uvodnih reči direktora te kuće Gordana Matića i aktuelnog umetničkog direktora Martovskog festivala Dejana Dabića.

Gordan Matić je izrazio uverenje da će knjiga Dunje Jelenković komunicirati i sa publikom van Srbije.

“Ovaj festival je ostavio veliki trag kod autora iz Slovenije, Hrvatske, Makedonije, s kojima sam razgovarao kada smo najavili knjigu i bili su jako zainteresovani”, rekao je Matić.

Dejan Dabić je ocenio da je reč o izvanrednoj studiji koja prati razne mene kroz koje je prolazio dokumentarni film – od ideoloških i tema vezanih za Drugi svetski rat, preko kritičkih filmova u doba crnog talasa, zatim filmova patriotskog zanosa sve do godina kada je prestao da postoji jedinstveni jugoslovenski kulturni i državni prostor.

Ova knjiga je, smatra Dabić, i dobra uvertira za 70. Martovski festival, koji se povodom jubileja pojačano bavi pitanjem svog identiteta, a ta potraga se ne može voditi na pravi način ako zaboravimo svoju prošlost.

Miroljub Stojanović je naglasio da knjiga Dunje Jelenković “ne samo da nema regionalnog pandana, nego po svojim aspiracijama i svojoj sintezi, disekciji, pronicljivosti i velikom zamahu pripada evropskom filmskom prostoru”.

“Veliki značaj ove knjige nije samo u pozicioniranju Festivala kao dragocenog kulturološkog izdanka u našoj kinematografskoj porodici, jugoslovenskoj i srpskoj. Tu je i fantastično vladanje kontekstom - ideološkim, političkim, socijalnim, ekonomskim, sveobuhvatan pogled na  jugoslovensko društvo u datom periodu”, ocenio je Stojanović.

Dunja Jelenković je izjavila da je istraživanje arhiva i pisanje disertacije na francuskom jeziku, na Univerzitetu Pariz-Sakle, trajalo pet godina. Usledio je rad na knjizi na srpskom jeziku, ali se još ranije u Beogradu, na master studijama menadžmenta u kulturi, zainteresovala za tu temu, tako da se može reći da sa Martovskim festivalom živi već 15 godina.

“Za mene uvod i zaključak predstavljaju knjigu, a između je niz primera koji su organizovani na taj način da imaju neku svoju gradaciju, od uzleta do kraha”, rekla je Dunja Jelenković, dodajući da je to kao veliki pazl.

“Tu imamo više elemenata – film, analizu filma, ali centralni element je analiza programa, gde film predstavlja tek jedan od elemenata, dok program modifikuje svoje potencijalno značenje u skladu sa kontekstom u kojem je prikazan”, izjavila je autorka.

Janko Baljak je podsetio da mu je Dunja Jelenković bila najbliži saradnik u vreme dok je bio umetnički direktor Martovskog festivala i dok su zajedno programirali njegove sadržaje.

“Knjiga je studiozna, pedantna, bez greške. Drago mi je što je FCS kao prava adresa prepoznao njen značaj. Na srpskom jeziku je vrlo malo knjiga koje se bave dokumentarnim filmom uopšte. Na FDU se dovijamo kako da studentima pribižimo tu tematiku. I sa te strane je ova knjiga vrlo važna”, rekao je Baljak.  

Baljak smatra da su monografije povodom godišnjica uglavnom “u svečarskom stilu, često nekritički govore o vremenima koja su za nama, gurajući pod tepih neke stvari, a znamo da se svašta dešava na filmskim festivalima”.

Knjiga Dunje Jelenković, kako je ocenio, izdvaja se u filmskoj literaturi.

“Distanca od 2004. godine do danas, i taj kontekst društveni ekonomski, politički, jeste ono što je ovu knjigu izdiglo iznad filmske literature, te je postala prilog istoriji Jugoslavije. Čitaoci će kroz ovakav kontekst bolje saznati ono što se nama dešavalo svih tih godina”, rekao je Baljak.

Na naslovnoj korici je kadar iz filma “Prvi padež: čovek” Krste Škanate iz 1964. godine.

Na zadnjoj korici citiran je dr Gzavije Bugarel, istoričar iz Nacionalnog centra za naučna istraživanja u Parizu: “Dunja Jelenković nas u ovoj knjizi upoznaje s malo poznatim aspektom (post)jugoslovenskih kulturnih politika. Za svoje istraživanje koristila je bogatu i originalnu arhivsku građu. Pažljivo je ispitala način na koji je program festivala, isticanjem određenih tema i marginalizacijom drugih, doprineo procesu izgradnje višenacionalnog jugoslovenskog identiteta, a zatim, od 1991. godine i njegovoj dekonstrukciji u korist srpskog nacionalnog identiteta. Zahvaljujući detaljnoj analizi programa, autorka uspešno pokazuje ne samo kako se, u kontekstu raspada jugoslovenske federacije, selekcija filmova korenito promenila, već i kako dokumentarni filmovi ne odražavaju samo jednu i večnu istinu nego nude njeno posebno tumačenje, u zavisnosti od šireg političkog i kulturnog konteksta”.

Dunja Jelenković (Beograd, 1981) se u istraživačkom radu bavi filmskim festivalima i odnosima (dokumentarne) slike, istorije i kulture sećanja. Doktorirala je na Odeljenju za istoriju kulture Fakulteta Versaj San-Kantan-an-Ivelin (Versailles Saint-Quentin-en-Yvelines) pri Univerzitetu Pariz-Sakle (Paris-Saclay) disertacijom o programskim politikama Festivala jugoslovenskog dokumentarnog i kratkometražnog filma (2017). Objavila je brojne naučne radove o festivalskim i kulturnim praksama u jugoslovenskom, postjugoslovenskom i evropskom kontekstu. Radi na Univerzitetu Ka Foskari (Ca’ Foscari) u Veneciji, gde trenutno realizuje istraživački projekat “Kinematografska bitka za Jadran: filmovi, granice i Tršćanska kriza” (CBA Trieste), kao stipendistkinja programa Evropske komisije za istraživanje i inovacije “Marija Kiri”.

Beogradski festival dokumentarnog i kratkometražnog filma, jedan od najstarijih u Evropi, započeo je istoriju u okviru Festivala jugoslovenskog filma u Puli 1954. Nakon šest godina, preseljen je u Beograd, gde je prvi put održan od 4. do 9. marta 1960. Pod imenom Beogradski festival dokumentarnog i kratkometražnog filma prvi put je održan 2004.

Grad Beograd je 2017. godine organizacione, stručne, administrativne, finansijske i tehničke poslove u vezi sa Martovskim festivalom poverio Domu omladine, ustanovi čiji je osnivač.

Festival je od početka bio važan za promociju domaćeg dokumentarnog i kratkog igranog, animiranog i eksperimentalnog filma. Mnogi reditelji koji su za svoje dokumentarce i kratke igrane filmove nagrađivani na toj manifestaciji postali su velikani jugoslovenske, odnosno srpske kinematografije: Stjepan Zaninović, Krsto Škanata, Zlatko Bourek, Ante Babaja, Vlatko Gilić, Krsto Papić, Stole Popov, Bato Čengić, Puriša Đorđević, Dušan Makavejev, Zdravko Randić, Predrag Golubović, Petar Lalović… Dušan Vukotić upravo je na Martovskom festivalu dobio glavnu nagradu za film “Surogat”, za koji je mesec dana kasnije nagrađen i Oskarom.

Jubilarni, 20. Martovski festival predstavlja od 28. marta do 2. aprila 101 film u takmičarskim programima, uz raznovrstan revijalni i prateći program, u okviru kojeg će biti predstavljena i monografija “Martovski festival 1954 – 2023: filmski put dug 70 godina”, u izdanju DOB-a, koju je priredio prof. Radenko Ranković, a bavi se značajem tog festivala u kontekstu srpskog, kao i nekadašnjeg jugoslovenskog kulturnog prostora.

*Foto: ZD/SEEcult

(SEEcult.org)