Jugoslovenska prošlost na celuloidu

Program posvećen jugoslovenskom amaterskom eksperimentalnom filmu od kraja 50-ih do danas, započet prošle jeseni u Centru za savremenu umetnost u Ženevi, završava se ostvarenjima Miroslava Bate Petrovića, Tatjane Ivančić, Bojane Vujanović, Nikole Đurića i umetničkog dua Doplgenger.

Četvrta, poslednja faza programa “Eksperimentisanje bilo koga - jugoslovenski i postjugoslovenski eksperimentalni film (1958-danas)”, koji je uredila Ivana Momčilović, nudi jedan od najskrivenijih filmova u amaterskom bioskopskom svetu koji je Miroslav Bata Petrović napravio za jedinog (sigurnog) gledaoca - sinefila Savu Trifkovića. Flmom “Samo za Savu Trifkovića” (1998), Petrović na jedinstven način, nakon opskurnog državnog sloma 1991. godine, rekonstruiše sećanje na zajedničku državu Jugoslaviju - kroz istoriju jugoslovenskog amaterskog bioskopa i jugoslovensko eksperimentalno filmsko pamćenje, sa kojima se ispreplela zvanična istorija Jugoslavije, povezana i obnovljena kroz višestruke vizije amaterskih kino tragova.

Prema rečima Petrovića, do naslova filma došlo je tako što je, kada je ispričao supruzi da namerava da snimim jugonostalgični film, u kojem će samo da nabrajam marke kamera kojima su snimani jugoslovenski amaterski i alternativni filmovi od 1950. do 1990, zatim  gradove i mesta koji su imali jake kino klubove, te autore svih generacija sa kojima je, u najvećem broju, bio prijatelj, i na kraju sve one koji su podržavali taj (neprofesionalni) filmski pokret, a to su neki profesionalni filmski radnici, filmski kritičari, teoretičari, novinari i društveni radnici, ona ga je pitala: “I ko će to da ti gleda?” Odgovorio joj je: “Ako niko drugi, onda samo Sava Trifković!” Na to je ona dodala: “Pa, neka ti se film zove ‘Samo za Savu Trifkovića’”!

Petrović ju je poslušao, posvetivši tako film Trifkoviću, arhitekti i filmskom analitičaru, koji je bio pripadnik prve generacije Kino-kluba Beograd, a do danas je ostao veran pratilac i analitičar amatersog i alternativnig filma. Nije pisao o filmovima, ali su ostale zabeležene mnoge njegove diskusije i analize filmova koje je usmeno izgovarao kao član mnogih žirija ili na javnim tribinama, a snimio je jedan, ali antologijski amaterski film “Ruke ljubičastih daljina” (1962).

Petrovićev crno-beli 12-minutni film “Samo za Savu Trifkovića”, u produkciji Fix Focusa iz Beograda, pravi je rudnik imena i mesta na kojima su održavani skupovi jugoslovenskih amatera, dok drugi nivo predstavlja serija lumi-titlova koji dolaze iz "Jugoslavija filma", a koji, analizirajući fotogram po fotogram, svedoče o nekoj vrsti palimpsest skrivenih poruka jednog tragičnog vremena i kraha emancipatorskih ideja, navela je Ivana Momčilović.

Petrović u prvom bloku nabraja kamere kojima su snimani amaterski i alternativni filmovi od 1950. do 1990. Drugi blok posvećen je mestima u SFRJ u kojima su postojali kino-klubovi i festivali amaterskog i alternativnog filma i gde su se autori iz cele zemlje povremeno družili (Maribor, Jesenice, Celje, Ljubljana, Koper, Pula, Rijeka, Split, Zadar, Zagreb, Osijek, Samobor, Sombor, Subotica, Bačka Topola, Novi Sad, Pančevo, Omoljica, Belgrade, Zaječar, Niš, Leskovac, Kosovska Mitrovica, Sarajevo, Konjic, Zenica, Titograd, Tivat, Kumanovo, Skopje, Bitola).

U trećem bloku nabraja autore prve i druge posleratne generacije, koji su se pojavili u periodu 1950-1970 (Marko Babac, Dragoljub Ivkov, Dušan Makavejev, Žika Pavlović, Kokan Rakonjac, Aleksandar Petković, Mihailo Ilić, Aleksandar Antonić, Adam Mitić, Petar Blagojević, Boštijan Hladnik, Ivan Martinac, Branko Milošević, Petar Latinović, Želimir Žilnik, Prvoslav Marić, Dragoslav Lazić, Nemanja Budisavljević, Karpo Godina, Mihovil Pansini, Željko Hajdler, Vlado Petek, Lordan Zafranović, Dragan Kresoja, Milan Jelić, Tomislav Gotovac, Ivan Rakidžić, Vladimir Momčilović, Amir Hadžidedić, Mirko Komosar, Aleksandar Stasenko).

Četvrti blok posvećen je autorima treće generacije (1970-1975), a to su: Janez Hrovat, Jože Perko, Franci Slak, Marjan Hodak, Miroslav Mikuljan, Željko Radivoj, Ivica Matić, Vesko Kadić, Ivan Pandek, Ivan Obrenov, Đorđe Deđanski, Milorad Uzelac, Ivko Šešić, Nikola Đurić, Milorad Glušica, Miodrag Tarana, Miša Avramović, Milenko Jovanović, Bojana Vujanović, Rade Vladić, Sveta Novaković, Ivan Petković, Milutin Janković, Dragoljub Atanacković, Dragiša Krstić, Biljana Belić, Slobodan Mičić, Mihajlo Krunić, Rale Zelenović, Golub Bežunar, Nikola Ćirić, Ivan Kaljević, Vesna Vidojević, Ljupče Janković, Braca Radulović, Matjas Žbontar, Petar Trinaestić, Žejko Luković, Dušan Tasić, Branko Karabatić, Krsto Tomičić, Momir Matović, Artur Hoffman, Miloje Radaković, Zorica Kijevčanin, Miša Milošević, Rade Buncić, Predrag Bambić, Neško Despotović, Petar Jakonić Nebojša Barbir, Duško Ševo, Vladimir Stanić, Buca Lupa, Miša Savković, Stefan Sidovski i Milivoje Unuković, dok su u petom bloku nabrojani autori od 1975. do 1990: Slobodan Valentinčić, Janko Virant, Mišo Čoh, Davorin Marc, Danijel Dozet, Erol Čolaković, Sanjin Mirić, Sead Džikić, Zdenko Karačić, Petar Magazin, Nikola Grujić, Zoltan Šifliš, Dragan Latinović, Slobodan Đorđević, Bojan Jovanović, Marjan Tošić, Dejan Vlaisavljević, Igor Toholj, Zoran Saveski, Slobodan Đorđevic, Nebojsa Ruzic, Zoran Popović, Neša Paripović, Slavka Šefer, Marija Savin, Slavica Tanasijević, Branka Tanasijević, Zoran Veljković, Marko Karadžić, Dragan Štiglić, Milčo Mančevski, Dragan Tanasijević, Ljubomir Šimunić, Branislav Štrboja i Miloš Savić.

Šesti blok posvećen je filmskim kritičarima, profesionalnim filmskim radnicima i društvenim radnicima koji su podržavali i pratili jugoslovenski amaterski i alternativni film od 1950. do 1990. (Dušan Stojanović, Velja Stojanović, Miša Radivojević, Ranko Munitić, Toni Tršar, Nikola Stojanović, Joca Jovanović, Nikola Lorencin, Miša Novaković, Duško Dimitrovski, Božidar Zečević, Vlada Petrić, Branko Vučićević, Voja Lukić, Mika Putnik, Vera Robić, Tufo Busatlić, Dragan Tošić, Vlada Bjelić, Vlada Anđelković).

Film sadrži i autorovo obraćanje samo jednom gledaocu: “Savo, jeste li još tu?... I ja sam!”.

Petrovićev film prate dva ostvarenja autorki povezanih sa kino-klubovima u Zagrebu i Beogradu - Tatjane Ivančić i Bojane Vujanović, kao i vizuelna poema Nikole Đurića, saradnika Akademskog filmskog kluba iz Beograda, a poslednji film u programu pripada postjugoslovenskoj produkciji dua Doplgenger (Isidora Nikolić i Boško Prostran) – “Fragment broj 1” (2012).

Film “Najveći dan” (1979) Tatjane Ivančić (1913-1986) još jedan je biser posthumnog nasleđa te autorke, pravnice po struci, u programu u Ženevi, nakon “Grada u izlogu”, koji je prikazan ranije.

“Najveći dan” na neki način deli paralelnu sudbinu sa Vivian Maier, nedavno otkrivenom fotografkinjom amaterkom koja je provela život dadilje u SAD, paralelno stvarajući neprocenjivo delo foto-amaterske ulične fotografije. Za razliku od ostalih filmova u kojima Tatjana Ivančić polazi od “čuda svakodnevnog života”, od skrivene lepote svega, u filmu “Najveći dan” prati spektakularan poduhvat povezivanja dve obale - ostrva Krk i Kraljevice  na kopnu u impresivnom betonskom luku (390 metara) nastajućeg “Titovog mosta” (koji su potpisali Ilija Stojadinović i njegovi saradnici Vukan Njagulj i Bojan Možina), a koji je u vreme izgradnje (1979/80) nadmašio napore čuvenog Arch Sydney Bridge. Jedina žena među graditeljima u vazduhu, Tatjana Ivančić, žena sa kamerom u 70 filmova koje je ostavila za sobom, potvrdila je hrabrost svog lutajućeg pogleda i ljubav prema ponovo snimljenim i unapred komponovanim pejzažima kamerom, od koje se nije odvajala od svojih srednjih godina, istakla je Ivana Momcilović u programu.

Petra Belc, zaslužna za nedavno ponovno otkriće dela Tatjane Ivančić, napisala je da su njeni filmovi prikazani na brojnim festivalima širom regiona, ali i na međunarodnim takmičenjima (Trst, Berlin, Hirošima ), gde je “ostvarila zapažene filmske uspehe, ulazeći u istoriju kao jedina žena koja je takođe osvojila tadašnju titulu majstora amaterskog filma u SFR Jugoslaviji“.

Među filmovima u završnici programa Ivane Momčilović našao se i “Samoglasnici” (1973) Nikole Đurića, dugogodišnjeg arhivara Kino-kluba Beograd, ali i aktivnog filmskog  amatera. U filmu “Samoglasnici”, nastalom prema istoimenom sonetu Artura Remboa (1871/72), Đurić koristi sinestetički i gotovo psihodelični potencijal tog poetskog dela, prevodeći ga u istinsku vizuelnu pesmu sa novim jezikom i gramatikom, zajedno sa konstrukcijom novog socijalističkog društva. Film ima dvostruku strukturu - crno-bele snimke i deo found-footiga u boji. Završava se pronađenim sloganom snimka “Socijalizam je mladost sveta”. Svako novo čitanje Remboove pesme već je vežba stvaranja sopstvene inicijacije u amatersku kinematografiju oka, stvaranje sopstvenog kinematografskog jezika.

Ivana Momčilović odabrala je za završnicu programa i kratki film “Putovanje” (1972) Bojane Vujanović, a za razliku od putovanja do rudnika, kojim je u septembru započet program u Ženevi (Prvi padež, čovek, Krste Škanate), nekoliko godina kasnije “socijalni lift” vodi ženu na spiralno oniričko putovanje “nagore”, u društvu koje je tražilo jednakost u svim segmentima emancipacije: žene i muškarci, ručni i intelektualni rad, umetničke i amaterske bioskopske prakse kao važni koraci ljudskog izmestanja – kako je navela Ivana Momčilović u nedavnom razgovoru sa Bojanom Vujanović.

Prema rečima Bojane Vujanović, iako je 1968. godine upisala Filološki fakultet u Beogradu, želja joj je bila da studira filmsku režiju. Jednog dana je videla objavu Akademskog kino-kluba da organizuju "amatersku filmsku šlkolu", prijavila se i ostala u tom klubu do odlaska na studije filmske režije u inostranstvu (1975). Kao amater, kako je navela, imala je potpunu slobodu, a njeno stvaralaštvo zavisilo je isključivo od finansijskih mogućnosti koje je imala, s obzirom da je sama snosila sve troškove. U kino-klubovima, kako je dodala, svi su bili ravnopravni - jednakost je postojala na svim poljima: nacionalnom, verskom, političkom…

U filmskoj umetnosti je zanimaju pre svega likovna strana i pokret, a priča i gluma su u drugom planu.

“Ja sam često zavirivala u stare zgrade po Beogradu i njihova dvorišta (postoji desetine rolnica 8mm nemontiranog materijala pod nazivom "Beograd koji nestaje" – nikad to nisam završila). Starinski lift u jednoj kući na Trgu Marksa i Engelsa odmah mi je privukao pažnju. Nije mi bilo dovoljno da ga snimim samo kako se ‘penje’, već sam dodala i spiralni pokret kamere, ‘nestajanje’ putnice i smenjivanje filma u boji sa crno-belim. Sve je to nastalo spontano; u to vreme mi je mašta radila bez zastoja”, navela je za “Putovanje” u razgovoru sa Ivanom Momčilović. "Putovanje" je, kako je dodala, bilo u skladu sa idejom o "Beogradu koji nestaje". Danas taj lift više ne postoji, a i trg se zove Nikole Pašića.

Najnovije ostvarenje u programu u Centru za savremenu umetnost u Ženevi je film “Bez naslova, Fragment # 1” Doplgengera iz 2012. godine sa arhivskim snimcima koje autori usporavaju kadar po kadar, pri čemu niču slike nedostajućeg  i jednog od poslednjih zajedničkih trenutaka jugoslovenske istorije nekoliko sekundi pre govora Slobodana Miloševića na Gazimestanu na Kosovu 28. juna 1989, kojim je ubrzan raspad Jugoslavije.

“Fragment broj 1” prati nekoliko sekundi usporenog dokumentarnog materijala jugoslovenske pred-prošlosti, neposredno uoči izlaska Miloševića na scenu kako bi održao čuveni govor na Kosovu, poznatiji kao Dešavanje naroda. Prenosila ga je državna televizija, a desetine hiljada ljudi pratilo ga je uživo.

Usporavanje i nova analiza vizuelnog materijala koji svi Jugosloveni poznaju kao “opšte mesto” ili govor čoveka koji je pokrenuo lavinu reakcija, otkriva se u potpuno novom svetlu. U sekundama pre nego što je nevidljiva ruka organizatora spustila čašu vode na scenu, Doplgenger je izašao iz uobičajenog okvira, gradeći potpuno novu kaleidoskopsku sliku publike, fokusiranje na drugu stranu: na očekivanje i strepnju lica gledalaca, prikazujući među njima mnoge poznate ličnosti i društvene aktere (od kojih su predstavnici Srpske pravoslavne crkve bili izuzetno vidljivi i brojni). “Bez naslova, Fragment # 1”, na jedinstven način otkriva prošlost koja od tada nikada nije prošla na postjugoslovenskom prostoru, i dalje suočenu sa nacionalističkim i verskim trvenjima, daleko od univerzalizma jugoslovenskog emancipatorskog i eksperimentalnog projekta, navela je Ivana Momčilović, dramaturškinja, istraživačica i edukatorka, koordinatorka kolektivne platforme PhD In One Night za estetsko obrazovanje svih.

Fotogram po fotogram, 20 filmova snimljenih između 1958-2012, koje je Ivana Momčilović odabrala kako bi bili prikazani od septembra 2020. do aprila 2021. godine u ženevskom Centru savremene umetnosti, komponuju paralelnu prošlost Jugoslavije, zauvek snimljenu na celuloidnim trakama. Za razliku od savršene prošlosti istorije koja se završava hladnim akademskim objektivizmom, jugoslovenska prošlost emancipatorskog i modernističkog iskustva amaterske kinematografije, kako je istakla Ivana Momčilović, nastavlja da se nadograđuje i raste kroz eksperimentalnu poeziju svakog subjektivnog okvira, svakog ponovo otkrivenog amaterskog fotograma.

Prvi deo programa obuhvatao je film Krsta Škanate “Prvi padež – čovek”, nastao u Beogradu 1964, te tri filma splitskog autora Ante Verzottija “Pet” (1965), “Jukebox” (1966) i “Fluoroscencije” (1967). Drugi deo selekcije ponudio je sedam ostvarenja koja donose nove poglede na film kao mišljenje, kao i na amatersko eksperimentisanje svih - kao premise emancipacije i oslobođenja - dela Ranka Kursara, Divne Jovanović, Mihovila Pansinija, Tatjane Ivančić, Ivana Martinca i Vukice Đilas. U trećem nastavku prikazani su filmovi “Erna” autorke Erne Banovac (1963/64/ili65), “Samac” Vatroslava Mimice (1958), “Žemsko” Dunje Ivanišević (1968) i “Sve ili ništa” Ivana Martinca (1968). Treći deo tog programa ujedno je bio omaž Erni Banovac (1947-2020), prvoj ženi sa položenim kino-amaterskim ispitom i članskom kartom Kino kluba Beograd, koja je ostavila za sobom samo jedan film, nastao u njenoj 17. ili 18. godini.

Filmove je moguće videti onlajn - na sajtu Centra za savremenu umetnost u Ženevi do 18. aprila, osim filma Doplgengera, koji je dostupan do 1. aprila.

*Foto: frejmovi iz filmova

(SEEcult.org)